parsabook: فوریهٔ 2008

معلم این چنین بحث را آغاز نمود: برای ایجاد انگیزه عکسهای رنگی و بزرگ و زیبا از گل سنگها را به آنها نشان داد و گفت: بچه ها ، دانشمندان عقیده دارند که گل سنگها جزء اولین موجودات بودند که میلیونها سال قبل در تشکیل خاک روی زمین کمک کرده اند؟ خوب بجه ها آیا شما می دانید به چه علت دانشمندان این عقیده را داشتند؟ همه بچه ها گفتند : اولین باری است که چنین چیزی را می شنویم. معلم گفت: خوب گوش دهید تا دلیل آن را به شما بگویم. گل سنگها در شرایط سخت هوا مانند خشکی و سرمای هوا مقاومند و ریسه های که الان در عکسها به شما نشان می دهم دارند از انتهای این ریسه ها اسبد ضعیف ترشح می کنند که روی سطح سنگها اثر می گذارند . و آنها را به تدریج خرد می شوند و مواد معدنی سنگها آزاد می شوند و بدین طریق خاک تولید می شود . بچه ها ، شگفت انگیزترین چیزی که خداوند به انسان و موجودات دیگر هدیه کرده است همین خاک است. خاک شگفت انگیزترین و یکی از مهمترین نعمتی است که برای طبیعت میلیونها سال طول کشید تا ساخته شود. یکی از بچه ها دست خود را بالا برد و گفت: ببحشید چه چیزیهای به جزء گل سنگها در تشکیل خاک دخالت دارند؟ معلم گفت: آفرین ، مریم دخترم سوال خوبی را مطرح کردی بچه ها کسی از بین شما می تواند به سوال مریم جواب دهد؟ یکی گفت: آب ، نور خورشید ، ... معلم به سمت تخته رفت و نوشت: اثر عوامل هوازدگی (شیمیایی یا فیزیکی ) بر اثر عوامل هوازدگی بتدریج بر روی سنگها اثر گذاشته و منجربه تشکیل خاک می گردد. یکی از بچه ها گفت: آیا عوامل هوازدگی مانند آب و ... سریع اثر می گذارند؟ معلم گفت: البته هوازدگی عملی نمی باشد که در مدت زمان کوتاه بتواند بر روی سنگها تاثیر بگذارد و باعث خرد شدن و تجزیه شدن سنگها بگردد . بلکه اعمال هوازدگی نیاز به مدت زمان طولانی دارد. یکی از بچه ها پرسیدبه چه دلیل ؟ معلم گفت: بچه ها کسی از میان شما دلیل آن را می داند؟ یکی از بچه ها گفت: شاید به دلیل اینکه برخی از سنگها بسیار محکم و سخت هستند و به راحتی خرد نمی شوند. معلم گفت: درسته ، آفرین فاطمه ، زیرا جنس سنگها متفاوت است. هما نطور که فاطمه گفت برخی سنگها نرم تر و برخی سخت تر هستند و تاثیر عوامل هوازدگی شیمیایی و فیزیکی بر آنها زمان متفاوتی لازم دارد. بچه ها این موضوع را در یک سفر به اطراف بندرعباس شهر خودمان می توان مشاهده کرد . در همین موقع معلم عکسهای که از کوه ها و محیط اطراف بندرعباس با دوربین خود گرفته بود با استفاده از دستگاه ویدیو پرو جکشن و به کمک پرده نما یش و با کمک کامپیوتر نشان داد . ( در صورتی که معلمان عزیز چنین امکا ناتی را ندارند می توانند همان عکسها به بچه ها بدهند تا آنها را نگاه کنند.) به بچه ها گفت: همانطور که در عکسها مشاهده می کنید عمل هوازدگی در روی تپه های اطراف بندرعباس نشان دهنده این مسئله است که جنس تپه های این قسمت ها بیشتر در قسمت پایینی از سنگهای رس می باشد و در قسمت بالای آنها از جنس سنگهای آهکی است . زمین شناسان پی برده اند که سنگهای رسی سریعتر می توانند بوسیله آب باران شسته شوند اما سنگهای آهکی نسبت به آنها در مدت زمان بیشتر ی تجزیه می گردد و لذا از این جهت قسمتهای پایین این تپه های اطراف بندرعباس در اکثر نقاط استان ما به شکل ستونهای باریکی در آمده و روی آن قطعه های سنگهای آهکی قرار گرفته است . البته در اثر ادامه عوامل هوازدگی بعد از مدتی ممکن است سنگهای رسی هم کاملا شسته شوند و سبب خرد و ریختن قطعه سنگهای آهکی روی آن خواهد شد. بچه ها تا به حال به همدان سفر کرده اید و مجسمه شیر سنگی آهکی را دیده اید اگر با خانواده به آنجا رفتید از نزدیک مشاهده کنید . این مجسمه سنگی در قرنهای اخیر به صورت قطعه سنگ آهکی بزرگ بوده اما در اثر تأثیر گذاشتن عمل عوازدگی بر روی آن امروز به شکل یک شیر سنگی در آمده است. به این تصاویر نگاه کنید بر اثر عمل هوازدگی (آب و هوا و...) بر روی سنگها یواش ، یواش سنگهای بزرگ تبدیل به سنگهای کوچکتر و کو چکتر می شوند و این سنگها ی کوچکتر تحت تأثیر نیروی کششی زمین از شیب کو ه ها به طرف پائین حرکت می کنند و هر چه شیب کوهها بیشتر باشد ریزش خرد سنگها بیشتر انجام می گیرد . خرده سنگها حتی موقع ریزش در اثر تماس و برخورد بر سطح سنگهای دیگر کوچکتر می گردند. عواملی مانند زمان , آب و هوا , موقیعت جغرافیایی و نوع جانورانی که در بین سنگها زندگی می کنند و... همگی در سرعت تشکیل خاک نقش دارند و هر چقدر آب و هوایی یک منطقه گرم و مر طوب باشد مسلمأ سنگها ی بیشتر تحت تأثیر عوامل هوازدگی قرار گرفته و خاک بیشتر تشکیل می گردد و یا هر چقدر ارتفاع منطقه ای نسبت به آب دریا کمتر باشد آن منطقه بیشتر تحت تأ ثیر عوامل هوازدگی قرار می گیرد و موجودات زنده ای که در این تصاویر می بینید و در بین سنگها زندگی می کنند مثل گل سنگها و یا ریشه گیاهان در اثر عمل تنفس گاز کربن دی اکسید ایجاد می نمایند که این گاز با رطوبت اطراف سنگها ترکیب می شود . و تشکیل اسید ضعیفی به نام کربنیک اسید می دهد. که بعد این اسید روی آنها تأثیر می گذارد و باعث انحلال و تجزیه سنگها می شود. و مطابق این شکلها سوراخهای و دا لانهای در زیر زمین ایجاد می گردد. که عامل اصلی بوجود آورنده آن گیاهان هستند. پس لانه زیرمینی جانورانی مانند موش کور و.. و یا رشد گیاهان به داخل شکافهای کوچک سنگها و یا سرد شدن زیاد شب و گرم شدن زیاد روز که سبب ایجاد ترکها و خرد شدن در سطح خارجی سنگها و در نتیجه ورقه های نازکی از سنگها جدا می گردد . همه این عوامل به نحوی در تشکیل خاک از سنگها موثر هستند. و نمونه ای از عوامل هوازدگی مکانیکی هستند. و یا هوازدگی شیمیایی مانند تغییر شیمیایی در مواد سازنده سنگها رخ می دهد که باعث تشکیل مواد جدیدی می شود که نسبت به سنگ اولیه بیشتر سا یش می یابند مثلا به این تصویر نگاه کنید . در این تصویر کربنیک اسید بر روی سنگ آهک اثر گذاشته و موادی را بوجود می آورد که خیلی راحتر در آب حل و جا به جا می گردد ند. و یا وقتی مطابق این یکی عکس قسمتی از سنگها در اثر سایندگی فیزیکی خرد می شوند مواد معدنی درون آنها در معرض هوا قرار می گیرند و با اکسیژن هوا ترکیب می گردند و موادی را بوجود می آورند که به راحتی خرد می شوند. بچه ها به نظر شما مهمترین عامل فرسایش چه می تواند باشد؟ همگی گفتند: آب ، معلم گفت: آفرین , مهمترین عوامل فرسایشی آب است که از نیرو و قدرت خوبی برخوردار است . به این عکسها نگاه کنید . آب می تواند بر سطح خشکی ها ی زمین اثر خوبی بگذارد و گاهی سرعت جریان آب آن چنان زیاد است که می تواند تکه سنگی را با خود به در یا و یا اقیانوس ببرند و حتی می توانند مواد معدنی سنگها را در خود حل کنند و در تغییر شکل سطح زمین (مثل در این عکس) نقش مهمی دارند. شاید غار علی صدر همدان رفته باشید به این عکس بعدی نگاه کنید . آثار قند یلهای زیبا که در زمین شناسی به آنها استالاگمیت و استا لا کتیت گفته می شودشاید برخی از شما از نزدیک دیده باشید . بچه ها راستی به نظر شما چه عامل اصلی در ایجاد این چنین زیبایی نقش دارد؟ یکی از بچه ها گفت: آبها معلم ادامه داد و گفت: درسته ، وجود و نفوذ آبهای زیر زمینی از سقف غار ها که سنگهای آهکی دارند . آب ،آهک را به صورت محلول در خود دارند و آبها از سقف غارها می چکد و این رسوبات آهکی را تشکیل می دهند و وقتی قسمتی از آبها تبخیر می شوند و رسوبات برجسته و زیبایی شبیه قند یل شکل بوجود می آید . به هر حال نمی توان نقش عوامل هوازدگی در ایجاد و پیدایش خاکها را نادیده گرفت. در این موقع معلم لیوانهای حاوی خاک را به گرو ه های 4یا 5 نفره د انش آموزان کلاس خود داد . و گفت: به این خاکها نگاه کنید چه درون آنها می بینید؟ بچه ها در گروه خود با هم مشورت و همکاری می کردند تا آنچه از مشاهده خاکها پی برده بودند بر روی کاغذ یاداشت کنند . یکی از گرو ه ها گفت: سنگهای ریز و ذرات کوچکتر در اندازه های مختلف در لیوان خاک می بینند. معلم گفت: بچه ها شما از مشاهده لیوان حا وی خاک فهمیدید که سنگها و مواد معدنی متفاوت در خاک وجود دارد که معمولا شامل سنگ ریزه ، ذرات کوچکتر شن و ماسه و ذرات ریز خاک رس و.. . می باشد . یکی از راههای که می توان خاکها را طبقه بندی کرد نام ببرید؟ بچه ها گفتند: اندازه ذرات , نوع مواد معدنی آنها , رنگ آنها و... معلم به آنها چهار نوع خاک داد (خاک شنی؛ ماسه ای , رسی و خاک باغچه ) و از نظر سرعت نفوذ آب آنها را مقایسه کنند و نتایج آزمایش خود را روی کاغذ بنویسند و گزارش خود را در تا بلو جمع آوری اطلاعات کلاس نصب کنند. و هر گروه گزارش خود را بخوانند بعد معلم ادامه داد و گفت: همانطور که شما از این آزما یش نتیجه گرفتید می توان گفت که خاک شنی ، خاکی است با مقدار ی خاک رس و تقریبا گچ و گیاه خاک در آن وجود ندارد و آب به خوبی در خود نگه نمی دارد وآ ن را به سرعت عبور می دهد و مواد معدنی خیلی کمی که قابل استفاده گیاه باشند در خاک شنی وجود دارد. اما بر عکس خاک رس بیشتر همان رس است و با مقدار کمی شن و گباه خاک مخلوط است و آب را خیلی خوب در خود نگه می دارد و به کندی خشک می شود. و از همه مهمتر این که خاک رس موقعی که مرطوب باشد حالت چسبناک دارد و هنگام خشک بودن تقریبا به سختی سنگ است. خاک باغچه یا خاک گلدان خاکی است که مقادیر متفاوتی از شن ، ماسه ، خاک رس را همراه مقادیر زیاد ی گیاه خاک را در خود دارد. و رنگ آن معمولا قهوه ای تیره می باشد . و مهمترین خاک برای تولید بیشتر محصولات کشاورزی و شخم زدن آن ،بچه ها کدامیک از این خاکها می باشد؟ بچه ها گفتند: خاکی مثل خاک باغچه معلم گفت: چرا؟ آنها گفتند : زیرا گیاه خاک دارند. پس بهتر ین استفاده خاک بوسیله انسان چیست؟ یکی از بچه ها گفت : چون خاک دارای مواد معدنی و گیاه خاک می باشد و انسان برای کشت محصولات و شخم زدن استفاده می کند. معلم ادامه داد و گفت: وقتی کشاورزی زمین را شخم می زند و با استفاده از بیل ،شن کش ، گاو آهن و... کلوخه های بزرک را می شکند و خاک را زیر ورو می کند و سبب سست شدن خاک می شود. و کار ریشه گیاهی که بعد ها در آن زمین رشد می کند را برای فعالیت در خاک آسانتر می کند و نفوذ آب و هوا در آن هم بهتر میسر می شود. و ریشه در خاک بهتر می تواند آب و هوا را در اختیار داشته باشد . بچه ها خاک مراتع و مزارع چون از یک طرف دارای رطوبت کافی هستند و از طرف دیگر نور خورشید به کف خاک مراتع میرسد برای کشاورزی مناسب هستند و وجود املاح معدنی ومواد آلی مورد نیاز برای رشد گیاهان از قبیل نیتروژن ، فسفر و پتاسیم درخاک به رشدگیاهان کمک می کند. بچه های عزیز باید بپذیریم اگر خاک نبود ما غذایی هم نداشتیم و هیچ گونه میوه ،سبزیجات ، دانه ها و حتی نان و برنج هم نداشتیم و همگی از گرسنگی تلف می شدیم پس باید خدا را شکر کرد که چنین خاکی را بوجود آورده است .و بچه ها در این عکس چه موجود ی در میان خاک می بینید؟ بچه ها گفتند: کرم خاکی بچه ها نباید نقش کرم خاکی را در حاصلخیزی خاک فراموش کرد. به این فیلم آموزشی و کوتاه ا با دقت نگاه کنبد و ببینید کرم خاکی چه کار می کند؟ ( در صورت نداشتن فیلم آموزشی با کشیدن و نقاشی کردن و یا استفاده از عکس های از رفتار کرم خاکی ادامه دهید. ) بچه ها کرم خاکی در این فیلم چه می خورد؟ همگی گفتند : خاک می خورد بچه ها ، کرم خاکی وقتی از میان خاک عبور می کند و خاک می خورد در واقع کمک می کمد تا خاک به ذرات بسیار بسیار ریزتر خرد شوند و این عمل خاک را سبک و شل می نماید و برای رشد ریشه گیاهان بسیار مفید است. یکی از بجه ها پرسید: گیاه خاک که در خاک چگونه بوجود می آید ؟ گیاه خاک نوعی بقایای موجودات زنده است. یعنی موجودات زنده که مرده اند توسط باکتریها تجزیه می شوند و این ذرات مرده گیاهی و جانوری را گیاه خاک می گویند . و رنگ آن قهوه ای متمایل به تیره است و به آن هوموس هم گفته می شود. و همانطوری که قبلا اشاره کردم برای حاصلخیزی خاک کشاورزی لازم است. ماده گیاه خاک یا هوموس چون خاصیت اسیدی دارد می تواند مواد معدنی را در داخل خاک را حل نموده و همراه خود به قسمتهای پائین تر خاک انتقال بدهد و در نتیجه سوراخهای و حفره های در داخل خاک تشکیل می شود که تا سطح خاک امتداد پیدا می کند . از طریق این حفره ها هوا وارد خاک شده و به ریشه گیاه میرسد و ریشه گیاه تنفس می نماید . و حتی گیاه خاک، چه نیتروژن در داخل خاک و چه نیتروژن هوا را به طرف خود جذب نموده و بعد آن را در داخل خود ترکیب و تثبیت می کند و به صورت یک ماده ذخیره ای در می ا ورد و این نوع ماده تد ریجأ در اختیار ریشه قرار گرفته و جذب و وارد بدن گیاه می شود. زیرا یکی از غذا های اصلی و عمده گیاهان ترکیبات نیتروژن دار است. که سبب پرورش گیاه می شود. خوب بچه ها ما باید چه کار کنیم تا از فرسایش خاک جلوگیری کنیم؟ یکی از بچه ها گفت : با کاشتن درختان و بوته ها معلم از او پرسید: درختان و بوته ها چگونه کمک می کنند؟ دانش آموز جواب داد: آنها سبب می شوند که آبهای جاری نتوانند خاک را بشویند و با خود ببرند. معلم گفت: درسته ، پوشش های گیاهان از فرسا یش خاک جلوگیری می کنند و اگر جلوی فرسایش خاک گرفته نشود خاک خیلی زود ارزش خود را از لحاظ کشاورزی از دست می دهند. بچه ها تحقیق کنید چه عواملی سبب از بین رفتن خاک بخصوص خاک رو که دارای گیاه خاک و املاح بیشتری است می شود؟ و با کشاورزان مصاحبه انجام دهید که آنها برای جلوگیری از فرسایش خاک مزرعه خود چه کار های انجام می دهند.
معلمان عزیز فعالیتهای ممکن و قابل اجرا برای درس خاک می توانید ترتیب دهید:
الف-مقداری از خاک سطحی و رویی خاک باغچه و مقداری از خاک زیرین خاک باغچه را به دانش آموزان بگویید از باغچه مدرسه و یا منز لشان بردارند و به کلاس بیاورند و این دو نمونه را از لحاظ دارا بودن گیاه خاک ، سنگها ،رنگ و... با هم مقایسه کنند.
ب- خاک زیرین وخاک رویی را در دو گلدان جدا از هم ریخته و در آن دانه های یکسان یک نوع گیاه را بکارند و در شرایط یکسان رسد برای هر دو گلدان داشته باشند و ببینند در کدام گلدان در کدام نوع خاک (خاک زیرین یا خاک رویی ) گیاه بهتر ی بوجود می آید.
پ-از دانش آموزان بخواهید نمونه های از خاکهای مختلف محیط اطراف محل زندگی شان مثل خاک شنی ، خاک رسی ،خاک ماسه ، خاک باغچه و...با خود به کلاس بیاورند و با ذره بین این خاکها را با دقت بررسی نمایند و از لحاظ رنگ ، اندازه ذرات ، قدرت نفوذ آب و... مقایسه کنند.
ت- برای اینکه به بچه ها ثا بت شود در خاک هوا وجود دارد مقداری خاک داخل لیوان بریزید و از آنها بخواهید به آرامی آب روی آن بریزند و بچه ها مشاهده خواهند کرد که حبابهای هوا از خاک بیرون می آیند و در سطح آب ظاهر می شوند.
ث-برای اینکه بچه ها بدانند که خاک در خود آب هم دارد در ته یک ظرف شیشه ای یک لایه خاک بریزید و سر آن یک ظرف قرار دهید و روی یک بخاری و با چراغ گاز قرار دهید و به آرامی حرارت دهید . در اثر حرارت ملایم مولکولهای آب درون خاک بخار شده و در روی سطح ظرف بالایی برخورد و به قطره های مایع آب تبدیل می شودو لایه نازک آب روی ظرف در قسمت سر پوش خواهند دید.
ج- شیشه مربای را پر از آب و مدتها در قسمت سرد خانه یخچال قرار دهید تا یخ بزند و جدار آن شکسته و ترک بردارد و به دانش آموزان خاطر نشان کنید که سنگها هم وقتی هوا خیلی سرد باشد و آب در درز و شکافهای کوچک آنها نفوذ می کند و یخ می بندد و حجم آن زیاد می شود سبب بیشتر شدن شکافها و درزها می شود و به خرد شدن سنگها کمک می کند.
ح- نمونه های از سنگهای کف رودخانه ها و نمونه های از سنگهای که در معرض باد ها ی شنی بوده اند و سطح آنها ساییده شده اند را به آنها نشان دهید تا بفهمند که چگونه آب و یا ذرات شنی بوسیله باد های شنی می توانند باعث تغییر سطح سنگها شوند.
خ- سنگهای که در آنها قسمتی از ریشه گیاهان وجود دارد به آنها نشان دهید تا ببینند که ریشه گیاهان در خردشدن سنگها نقش مهمی دارند.